Σημειώσεις από ένα 6ήμερο οδοιπορικό στη Μικρά Ασία. Σκόρπιες εντυπώσεις, εικόνες και κάποιες αμπελοφιλοσοφίες. Προτιμήσαμε την εν θερμώ καταγραφή τους, παρά την σε βάθος τεκμηρίωσή τους, έτσι για να μη χαθεί ο αέρας και η γεύση του ταξιδιού….
Το Κορδελιό (Karşiyaka), σήμερα πλέον πανάκριβος τόπος διαμονής προνομιούχων Σμυρνιών είναι μια πόλη χαρούμενη. Έτσι ακριβώς, χαρούμενη. Στο μεγάλο πεζόδρομο με τα εμπορικά που καταλήγει στον παλιό σταθμό του τρένου. Στις χιλιάδες των περαστικών που τον πλημμυρίζουν. Στις όμορφες και ανεξάρτητες Κορδελιώτισες που υμνούν τα τραγούδια και απεικονίζουν οι γλυπτές μορφές ακριβώς στην παραλία. Στη σκάλα που πιάνει το βαποράκι που σε ξεκινάει από το πάλαι ποτέ Και της Σμύρνης. Αλλά πάνω απ’ όλα στον παραλιακό περίπατο που σου επιτρέπει να κοιτάς και να μη χορταίνεις τη μεγάλη πολιτεία στο βάθος του κόλπου.
Η Σμύρνη τα τελευταία χρόνια κάνει άλματα. Από την πρώτη φορά που την επισκέφτηκα τη δεκαετία του 1990 έως σήμερα η πόλη αλλάζει διαρκώς όψη. Απέκτησε και πάλι πρόσωπο στην παραλία με τη λεωφόρο περιπάτου στο λιμάνι, απέκτησε μετρό, απέκτησε βιολογικό καθαρισμό με αποτέλεσμα να εξαγνιστούν τα νερά του Κόλπου. Η πόλη, με πληθυσμό περίπου ίσο με της Αθήνας, διατηρεί επίμονα τον κοσμοπολίτικο – ευρωπαϊκό χαρακτήρα της. Το κέντρο της δεν διαφέρει από το κέντρο μιας ευρωπαϊκής μεγαλούπολης. Στις γειτονιές βέβαια η εικόνα αλλάζει. Αυτό τον χαρακτήρα η Σμύρνη τον διατηρεί και με όρους πολιτικής γεωγραφίας: στις τελευταίες γενικές εκλογές ήταν από τις λίγες εκλογικές περιφέρειες που δεν έδωσαν την πλειοψηφία στους ισλαμιστές, κι αυτό έχει τη σημασία του.
Διασχίζοντας τα ατέλειωτα χιλιόμετρα από τη Σμύρνη στο Αφιον Καραχισάρ (Afyonkarahisar). Διασχίζοντας αυτό τον ομοιόμορφο, επίπεδο, άδεντρο και ταλαιπωρημένο από τη ζέστη κάμπο δεν μπορείς παρά να σκεφτείς τον απόλυτο παραλογισμό που αντιπροσώπευε η μικρασιατική εκστρατεία. Που έστειλε τον ελληνικό στρατό εκατοντάδες χιλιόμετρα από τις ακτές και τις πηγές ανεφοδιασμού να κυνηγάει χίμαιρες και εθνικές αυταπάτες.
Στην κεντρική πλατεία του Afyon έρχεσαι αντιμέτωπος με τη διπλή ανάγνωση της ιστορίας. Η γραμμή Εσκί Σεχίρ – Κιουτάχεια – Αφιόν Καραχισάρ, από τα σχολικά μας βιβλία και τη συλλογική μνήμη, ήταν πάντοτε το απώτατο όριο προέλασης, η αρχή του τέλους της μικρασιατικής περιπέτειας. Για τους γείτονες από την άλλη, η γραμμή αυτή και ειδικά το Ντουμλουπινάρ (Dumlupinar), είναι το σημείο της εθνικής τους αναγέννησης. Στην Πλατεία του Afyon στέκουν τα πυροβόλα του κεμαλικού στρατού κι ακριβώς απέναντι το Μουσείο της Νίκης. Όλα ενταγμένα –όπως και στα καθ’ ημάς- σε ένα πρότυπο «εθνικής αφήγησης» από το οποίο είναι δύσκολο να παρεκκλίνεις.
Έχοντας ξεμακρύνει από τις ακτές, από την ευρωπαϊκή όψη της Σμύρνης, αντιλαμβάνεσαι ότι το τοπίο αλλάζει. Κι όχι μόνο το φυσικό τοπίο, αλλά και η γεωγραφία των ανθρώπων. Βρεθήκαμε στη γειτονική χώρα τις μέρες του Ραμαζανιού. Στη Σμύρνη η ολοήμερη απόλυτη νηστεία (δεν τρως, δεν πίνεις, δεν καπνίζεις) ήταν κάτι εντελώς προσωπικό-ιδιωτικό που δεν το έπιανε το μάτι. Τα παραλιακά εστιατόρια γεμάτα από θαμώνες. Το ίδιο απόγευμα στην πλατεία του Afyon, η νηστεία ήταν φαινόμενο καθολικό. Δεκάδες άνθρωποι στα άδεια τραπέζια του καφενείου περιμένουν τη δύση του ήλιου. Τα μεγάφωνα από το μιναρέ κηρύσσουν τη λήξη της ημέρας. Τα εμπορικά μαγαζιά κλείνουν, οι πιστοί κατευθύνονται στα σπίτια τους για να φάνε και να πιούν. Ταξιδεύουμε πια σε ισλαμική χώρα.
Σταματάμε για σύντομη στάση στο Aksehir λίγα χιλιόμετρα από το Afyon. Άγνωστη στο πρώτο άκουσμα η πολιτεία. Μετά μαθαίνουμε ότι περηφανεύεται ότι υπήρξε τόπος διαμονής μιας εμβληματικής ημι-παραμυθένιας μορφής: του Ναστρεντίν Χότζα (Nasreddīn Hodja). Μορφή σύμβολο της ανατολίτικης πονηριάς κι ευστροφίας, φημολογείται ότι έζησε το 13ο αιώνα (άλλωστε κάποιες από τις ιστορίες του έχουν να κάνουν με την Αυλή του Ταμερλάνου). Πάντως το άγαλμα με το Χότζα ανάποδα στο γαϊδούρι του είναι το σύμβολο της πόλης.
Το Ικόνιο (“Konya”) η ιστορική έδρα των Σελτζούκων, πρωτεύουσα της ομώνυμης επαρχίας, είναι και η κύρια πόλη του σουνιτικού Ισλάμ στην Τουρκία. Κύριο μνημείο του το Μαυσωλείο του Mevlana Jelaleddim Rumi, του ιδρυτή των «περιστρεφόμενων δερβίσηδων». Δίπλα στους συγκινημένους πιστούς συνωστίζονται οι τουρίστες. Περιμετρικά του Μαυσωλείου τα κελιά των μοναχών – δερβίσηδων με τα ομοιώματά τους. Τόπος που δείχνει πλούτο, συντήρηση, που προσελκύει χιλιάδες επισκέπτες πιστούς και μη. Άλλωστε το σουνιτικό Ισλάμ ήταν, και σήμερα είναι ακόμα περισσότερο, κυρίαρχη δύναμη στην Τουρκία
Λέγαμε παραπάνω για την εθνική αφήγηση. Έξω από το Sultan Hani το μεγαλύτερο Καραβάν Σεράι της Ανατολίας πάνω στο δρόμο του μεταξιού, είναι στημένο ένα μνημείο με ξεχωριστό σημειολογικό ενδιαφέρον. Στο βάθος, στο φόντο, βρίσκονται οι προτομές των Σελτζούκων και Οθωμανών Σουλτάνων, αυτοί που έφτιαξαν το Χάνι στους αιώνες της παντοδυναμίας τους. Μπροστά στην κεντρική και περίοπτη θέση, η προτομή του «Πατέρα της Πατρίδας» Κεμάλ με βάση το χάρτη με τα σημερινά σύνορα της Τουρκικής Δημοκρατίας. Λεπτομέρειες που έχουν εξαφανιστεί από την αφήγηση: τα σημερινά σύνορα καμιά σχέση δεν έχουν με τις αχανείς εκτάσεις της Αυτοκρατορίας, και από την άλλη ο Ατατούρκ ήταν που τερμάτισε τη σουλτανική διακυβέρνηση. Κι όμως οι σουλτάνοι τον παρακολουθούν περιορισμένοι σε δεύτερο ρόλο, οι αντιθέσεις του παρελθόντος έχουν εξαφανιστεί.
Κατεβαίνοντας στην Υπόγεια Πόλη του Καϊμακλί (Kaymakli) πρέπει να υπερνικήσεις την κλειστοφοβία σου αφού πρόκειται να κατέβεις τέσσερις (επισκέψιμους) ορόφους κάτω από τη γη. Η πόλη πιθανολογείται ότι ξεκίνησε να φτιάχνεται την εποχή των Χετταίων (γύρω στο 2000 π.Χ.). Στη σημερινή μορφή της, 8 υπόγεια πατώματα, έφτασε τη Βυζαντινή Περίοδο. Το πηγάδι του εξαερισμού φτάνει τα120 μέτραβάθος. Τόπος καταφυγής των κατοίκων της περιοχής απέναντι σε επιδρομές, περιέχει κατοικίες, στάβλους, αποθήκες , εκκλησίες, πατητήρια, δεξαμενές. Πρέπει να σκύψεις και να χωθείς σε στοές και λαγούμια, να αισθανθείς έστω και για μισή ώρα το συναίσθημα εγκλεισμού και φόβου που οδηγούσε τους ανθρώπους να κλειστούν στο υπέδαφος. Υπολογίζεται ότι η υπόγεια πόλη μπορούσε να «φιλοξενήσει» 5000 άτομα περίπου. Όσο και αν σε εντυπωσιάζει, η επιστροφή στο φως είναι μια λύτρωση.
Στην καρδιά της Καππαδοκίας, την «Γης των Όμορφων Αλόγων» στα αρχαία περσικά, νιώθεις ότι συνομιλείς με την ιστορία. Με τους πολιτισμούς που ρίζωσαν και βλάστησαν εδώ, ή ακόμα και μ’ εκείνους που περαστικοί άφησαν το σημάδι τους. Κι αυτά τα σημάδια είναι παρόντα παρ’ όλη την αναπόφευκτη φθορά των αιώνων. Σου αρέσει να παίζεις με τις δίγλωσσες αποδόσεις των ονομάτων των πόλεων και των τοπωνυμίων: Νεάπολη / Nevsehir, Σινασός/ Mustafa Pasa, Προκόπι / Urgup, Kαισάρεια / Kayseri. Η αύρα όσων πέρασαν κι έφυγαν είναι ακόμα διακριτικά παρούσα. Τα ελληνικά σπίτια –δείγματα μιας παρελθούσας ευμάρειας- στη Σινασό στέκουν ακόμα και τελευταία αναπαλαιώνονται από τους σημερινούς ιδιοκτήτες. Θα γίνουν πανσιόν που θα έχουν την προστιθέμενη ιστορική αξία τους. Old Greek House θα γράφει η απευθυνόμενη στον τουρίστα επιγραφή. Αναφέρουμε μονάχα ότι η αποχώρηση των ελληνικών πληθυσμών από την περιοχή έγινε το 1924, ως απόρροια των συνθηκών για την ανταλλαγή των πληθυσμών. Έγινε συνεπώς περισσότερο οργανωμένα και «συντεταγμένα» σε σχέση με τη φυγή του 1922, χωρίς αυτό να μειώνει τον πόνο της προσφυγιάς και του αποχωρισμού από τη γενέθλια γη.
Η Κοιλάδα του Κοράματος (Göreme), υπαίθριο ανοιχτό Μουσείο κηρυγμένο από την UNESCO το 1985 σε αφήνει άφωνο. Μέσα στην ηφαιστειογενή πέτρα, υπόσκαφα στο βράχο δεκάδες μοναστήρια κι εκκλησιές. Από τη μια είναι το εξωπραγματικό ανάγλυφο της περιοχής, καρπός εκρήξεων των ηφαιστείων και γεωλογικής εξέλιξης χιλιάδων χρόνων. Αλλά και καρπός της ανθρώπινης παρέμβασης και αναζήτησης της αγιοσύνης στα κοινοβιακά μοναστήρια, που οδήγησε τους ανθρώπους να δημιουργήσουν τις εκκλησιές και τις ζωγραφιές τους στο εσωτερικό του βράχου. Κι εδώ οι ιστορικές περίοδοι στην εναλλαγή τους μένουν αποτυπωμένες. Αλλού βλέπεις τα διακοσμητικά σύμβολα των εικονομάχων, κι αλλού την πλούσια αγιογράφηση των εικονολατρών. Μπαίνοντας στη «Σκοτεινή Εκκλησιά» ο πλούτος της εικονογράφησης, που έχει σχεδόν ολόκληρη διατηρηθεί εντυπωσιάζει. Κι ύστερα, στα λίγα δεντράκια κοντά στην είσοδο της Κοιλάδας, αναζητάς λίγη δροσιά στα υπαίθρια μαγαζάκια που στύβουν φρέσκους χυμούς.
Το βράδι στο Προκόπι (Ürgüp) η θερμοκρασία πέφτει από τους 30 βαθμούς του μεσημεριού στους 14. Βρισκόμαστε και πάνω από τα1000 μέτραυψόμετρο, ολόκληρη η Καππαδοκία βρίσκεται στα υψίπεδα της Κεντρικής Ανατολίας. Χρειάζεσαι μπουφάν για να στρωθείς στην κεντρική πλατεία. Τα τουριστικά μαγαζιά με τα «ευρωπαϊκά» εδέσματα είναι μισογεμάτα. Στο μοναδικό καφενείο για ντόπιους το αδιαχώρητο. Καθόμαστε κι εμείς. Σερβίρονται τσάγια στο μικρό ποτηράκι και ανοίγουν τάβλια για ηρωικές παρτίδες. Α… και για όσους δεν προνόησαν το μαγαζί δανείζει μάλλινα σάλια για την ψύχρα.
Είναι βέβαιο ότι πολλοί θα ζηλέψουν το ρυθμό ανάπτυξης της τουρκικής οικονομίας, ο οποίος έφτασε το 8.2% για το 2010. Η ανεργία ακολουθεί πτωτική τάση (στο 9,4% τον Ιούλιο του 2011). Κυκλοφορούν άλλωστε και αρθράκια δεξιά κι αριστερά που παρουσιάζουν μια λίγο πολύ ιδανική κατάσταση. Αλλά ακόμα και στα νούμερα να μη μείνεις, με το μάτι βλέπεις μια οικονομία σε ανάπτυξη. Τα νούμερα δείχνουν λοιπόν να πηγαίνουν καλά. Και είναι βέβαιο ότι κάποιοι –λίγοι- ευημερούν.
Θα έλεγα ότι η κατάσταση στην Τουρκία είναι το όνειρο του νέο-φιλελεύθερου: σαρωτικές ιδιωτικοποιήσεις (ήδη από την εποχή του Τουργκούτ Οζάλ 1983-1993), τα συνδικάτα και η αριστερά –ακόμα και βιολογικά- εξοντωμένα από τη δεκαετία του 1980, μια αυταρχική δημοκρατία (δεν έρχεται στο νου μου άλλο συνταγματικό πολίτευμα με πλαφόν εισόδου στη Βουλή το 10%), πανίσχυρες δυνάμεις καταστολής, χαμηλό κόστος της εργασίας (ο κατώτερος μισθός είναι στα 302 €), μεγάλες ξένες επενδύσεις σε ειδικές «επενδυτικές ζώνες». Άλλωστε το ΔΝΤ πέρασε από εκεί 1998 με 2008.
Το νέο στοιχείο των χρόνων της διακυβέρνησης από το Κόμμα του Ερντογάν, είναι ότι στο κοκτέιλ προστίθεται εκ νέου ο ενοποιητικός-σταθεροποιητικός χαρακτήρας του Ισλάμ. Είναι δεκάδες τα νέα τζαμιά που χτίζονται παντού με άνωθεν (και έξωθεν λένε κάποιοι) χρηματοδότηση.
Σε όσους, και δεν είναι λίγοι, με απλοϊκό ή περίτεχνο τρόπο μιλούν για «τουρκικό μοντέλο» μια ιστορία και δυο παρατηρήσεις.
Λίγα χιλιόμετρα έξω από τη Σμύρνη βρίσκεται το παλιό κέντρο της καπνοβιομηχανίας στην Τουρκία το Τορμπαλί (Torbali). Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1980 τα καπνεργοστάσια σταδιακά έκλεισαν, κατόπιν απαίτησης των πολυεθνικών εταιρειών του καπνού. Τα τουρκικά καπνά έγιναν εξαγωγικό προϊόν με τους όρους του καρτέλ των μεγάλων εταιρειών βεβαίως. Τα τελευταία χρόνια οι ξένες καπνοβιομηχανίες (Philip Morris κ.λπ.) άνοιξαν δικά τους εργοστάσια, με τους δικούς τους όρους στα εργασιακά δικαιώματα και στα ημερομίσθια, εντός ειδικής επενδυτικής ζώνης.
Και δυο παρατηρήσεις, σ’ αυτή τη σύντομη αναφορά: όσοι ζηλεύουν το «τουρκικό μοντέλο» ας αναλογιστούν τι σήμαιναν, τουλάχιστον για κάποιες δεκαετίες έννοιες όπως κοινωνικό κράτος, πολιτικά και κοινωνικά δικαιώματα, ευρωπαϊκό μοντέλο. Κι από την άλλη πλευρά η γειτονική χώρα έχει και παραγωγική βάση ασύγκριτα μεγαλύτερη, και άλλη γεωπολιτική ισχύ και φυσικά πολύ μεγαλύτερο (και νεανικότερο) πληθυσμό.
Το Χατζήμπεκτάς, είναι η πρωτεύουσα του αλεβισμού στην Τουρκία. Εκεί και ο τάφος του ιδρυτή. Οι αλεβήδες (που εκπροσωπούν το σιιτικό Ισλάμ) ήταν πάντοτε μειοψηφία (περίπου το 25% του σημερινού πληθυσμού), και πάντοτε ζούσαν το καθεστώς της καταπίεσης από την κυρίαρχη μερίδα. Το Μαυσωλείο του Χατζή Μπεκτάς (που οι χριστιανοί της περιοχής αποκαλούσαν Άγιο Χαράλαμπο), σαφώς πιο ταπεινό από το Μαυσωλείο του Μεβλανά στο Ικόνιο, αποτελεί παρόλα αυτά επισκέψιμο κέντρο.
Καισάρεια
Γενικότερα, η αίσθηση που κυριαρχεί είναι ότι οι θρησκείες και οι πολιτισμοί εδώ συνυπήρξαν για εκατοντάδες χρόνια. Επηρεάστηκαν, αλληλοτροφοδοτήθηκαν, έδωσαν στοιχεία ο ένας στον άλλον. Το ίδιο και οι άνθρωποι. Σίγουρα υπήρξαν και συγκρούσεις. Αλλά η συνύπαρξη σημαίνει και δάνεια και κοινές ρίζες. Σημαίνει ακόμα κοινές διαδρομές και πορείες. Σημαίνει ίσως και το μοίρασμα μιας κοινής κληρονομιάς. Το βλέπεις στη γλώσσα, στα παραμύθια, στα τραγούδια.
Φτάνοντας στην Καισάρεια (Kayseri), μια σύγχρονη μεγαλούπολη (κάπου 1.000.000 κάτοικοι) που δεν περιμένεις να συναντήσεις στην Κεντρική Ανατολία, το μυρίζεις και το γεύεσαι. Πρωτεύουσα του παστουρμά γαρ. Και κέντρο της σύγχρονης βιομηχανίας πια, του λαχταριστού εδέσματος. Έδεσμα που στην ηπειρωτική Ελλάδα έφεραν οι μικρασιάτες. Κι εμείς μαζί τους!
Στο δρόμο της επιστροφής πια. Αλλά όχι πριν σταθούμε στο Pamukkale, στο Κάστρο από Βαμβάκι, την αρχαία Ιεράπολη της Φρυγίας .Δωρισμένη από τους Ρωμαίους το 2ο π.Χ. αιώνα στον Ευμένη το Β΄, βασιλιά της Περγάμου, (μετά τη Μάχη της Μαγνησίας 190 π.Χ.), η πόλη στέκει ακριβώς στην είσοδο της κοιλάδας του Μαιάνδρου. Ήταν γνωστή από την αρχαιότητα για τα ιαματικά λουτρά της. Οι ταξιδιωτικοί μύθοι αναφέρουν ότι στις πηγές της πήρε το λουτρό της και η Κλεοπάτρα. Πάντως οι αλατούχες ιαματικές πηγές της δίνουν τη μοναδική εικόνα με τις κατάλευκες γούρνες σε σκάλες, ακριβώς πάνω από την πράσινη κοιλάδα. Η Ιταλική Αρχαιολογική Αποστολή συνεχίζει αδιάκοπα τις ανασκαφές, ενώ στο αρχαίο θέατρο χωρητικότητας 10.000 θεατών γίνονται συναυλίες κι εκδηλώσεις. Στα ιαματικά νερά κολυμπάνε χιλιάδες επισκεπτες, ανάμεσά τους σε κυρίαρχο πια ρόλο, Ρώσοι της ανώτερης τάξης.
Επιστρέφουμε δυτικά. Πλησιάζοντας στα παράλια η εικόνα αλλάζει και πάλι. Οι τιμές ανεβαίνουν, το ευρώ και το δολάριο εμφανίζονται στις ταμπελίτσες. Το Κουσάντασι (Kuşandasi) εικόνα αντιπροσωπευτική της ισοπέδωσης που επιφέρει η τουριστική βιομηχανία. Κρουαζιερόπλοια και κότερα στη μαρίνα, μεγάλα all inclusive ξενοδοχεία, aqua park, σκεπαστή αγορά με τουριστικά μικρομάγαζα (το βασίλειο της original μαϊμούς), εστιατόρια με τουριστικό μενού. Ο μικρέμπορας στην είσοδο του μαγαζιού, σού απευθύνεται σε όλες τις πιθανές (και απίθανες) γλώσσες. Τα παζάρια (που προσωπικά μου φαίνονται πάντα κουραστικά) δίνουν και παίρνουν. Κάποιοι συνταξιδιώτες αντίθετα διαπρέπουν, σ’ αυτό το θέατρο μιμικής και προθέσεων, έχοντας στο τέλος την αυταπάτη ότι του την «έφεραν» του εμπόρου, ο οποίος βέβαια δε χάνει ποτέ. Αλλά είναι αυτή η παρόμοια γεύση των ομοιόμορφων (σχεδόν όπου γης) τουριστικών προορισμών που κυριαρχεί.
Φτάνουμε στο λιμάνι που θα πάρουμε το καραβάκι της επιστροφής. Δεν βρήκα καλύτερα λόγια για να κλείσουμε, τούτο το «οδοιπορικό» από τα αντίστοιχα λόγια που έκλεινε το δικό του ταξιδιωτικό οδοιπορικό το 1951, από το ίδιο λιμάνι, με την οπτική της εποχής του, ο Μ. Καραγάτσης[2]. Τον αντιγράφω και τον παραθέτω λοιπόν.
Μ.Καραγάτσης
«Τσεσμές. Η μικρή πολιτεία κάτω από το καταθλιπτικό κάστρο. Εδώ ξέσπασε η τραγική άμπωτις. Εδώ μπαρκάραμε στα καράβια, οικτροί κι ανεκδιήγητοι, αφού θάψαμε τα ιδανικά μας στη γη της Ιωνίας, που δεν σταθήκαμε άξιοι να διαφεντέψουμε. Κατεβαίνω από το αυτοκίνητο και περιδιαβάζω στην προκυμαία. Τη στιγμή αυτή που αφήνω το χώμα της Ιωνίας, νιώθω κάποιο αόρατο χέρι να μου τυραννάει την καρδιά. Κοιτώ προς τον ορίζοντα της δύσεως, όπου ορθώνονται τα βουνά ενός νησιού. Είναι η Χίος. Είναι η Ελλάδα… Και να, ένα καράβι μπαίνει στο λιμανάκι του Τσεσμέ. Ένα καράβι με κυανόλευκη σημαία στο κατάρτι. Έρχεται να με πάρει. Να με πάει στη Χίο. Στην Ελλάδα.
– Γειά σας πατριώτες! Φωνάζω με λαχτάρα. Τι νέα από την πατρίδα; Τι γίνεται η Ελλάδα;
– – Τι νέα θέλεις νά ‘χουμε; μου αποκρίνεται ο καπετάνιος. Τα ίδια και τα ίδια! Λένε πως θα γίνουν εκλογές.
Κι έξαφνα, άκουσα κάτι παράξενο. Κάτι σαν γέλιο σατανικά σαρκαστικό, που αναδυόταν από τα σπλάχνα της ιωνικής γης. Και τρόμαξα…»
[2] Μ.Καραγάτσης: «Περιπλάνηση στον κόσμο», Εστία 2002, σελ.228
Το Ιστολόγιο του Ερυθρού Καγκουρώ - Red Kangaroo's Blog 
!!!